Galizia, Leopoli, Przemysl…

Di fat, sul teren da la strategjia militâr il prin conflit mondiâl presenta una svolta epocâl: l’evoluzion da la vuera di moviment a la vuera di posizion o di scuniment. E la vuera di trincea vûl dî vivi in condizions al limit da la sopuartazion. Il prin inviar (1914/15) viôt, sul front orientâl, una svintada di espedients par parâsi dal frêt teribil dal inviar rus a pena che si si acuarz che il gaban di lana no basta; cussì si taca a fodrâ di stran e cjarta di gjornâl i stivâi e i capots, e cui che podeva procurârsi una peliza doveva vuardiâla a vista. Po la Intendenza militâr austriaca fâs fâ e distribuìs induments in coton imbotît cui scarts di lavorazion da la lana, come chei che usavin i contadins rus.I fortunâts che tornaran, tal 1919, si puartaran dentri par simpri la sensazion di angossa, ma ancja il ricuart da la profonda umanitât, carateristica dal soldât ta vuera di trincea.Intun libri di Luigi Santucci si conta di un soldât furlan rivât in trincea cuntuna fisarmonica e, sot gnot, intona un cjant cussì apassionât che lis altris vôs no olsin lâgi daûr, ducj cidins. In chê altra trincea batin lis mans e di daûr dai sacs austriacs ven fûr prima un’ombra, po tre, po tantis e, viodût che i talians no sbarin, cjapin confidenza e domandin di podê vê lis peraulis da la cjanzon in cambi di una bira. Saltin fûr di dutis dôs bandis e a metât si incontrin. Lis torcis eletrichis, di ca e di là, iluminin lis musis misteriosis dai nemîs, scuviarzin i stes pezots fruiâts, lis stessis musis strachis. Plomba cualchi granata, la artilaria veva olmât chel strani moviment e il barlum di lûs, e ognidun torna a cuacjâsi ta sô trincea. Ve duncja che la fuarza di un cjant, nassût spes spietant un assalt o dopo un combatiment o dilunc da lis marcjis di spostament, riva a superâ lis barieris dal timp e a testemoneâ la esperienza vivuda. La musica, sempliza ma direta al cûr, adun cun peraulis profondis, che a someis “fazilis” ma no son, supera o cuieta almanco in part il travai di una vuera lungja e massacranta. Dal cjant in cuestion esist una regjistrazion, conservada tal Archivi Fonografic da la Academia da lis Sienzis di Viena, fata su la fonda da la disposizion dada tal 1915 dal Ministeri da la Vuera par la regjistrazion fonografica dai cjants di soldâts in considerazion dal grant valôr documentari che varessin vût in futûr. Ven sielt un regjiment là che son presints i diviars idiomis dal Imperi. Da la scheda relativa risulta che la regjistrazion ’l è stada fata ai 3 di marz dal 1916 a Radkersburg. La vôs ’l è di Antonio Melinz di Gardiscja, soldât dal I.R. Regjiment Fantaria n. 97, che par lis sôs carateristichis cjapava dentri zitadins che fevelavin lenghis neolatinis.

O tu stelle, o biele stelleVa palese ’l mio destin,Va di là di che montagne,Là che ’l è ’l mio curisin.Vuei preati, o biele stelle,Duçh i sanz dal paradìs,Che ’l Signor fermi la uèreChe ’l mio ben torni in paìs.

***

L’assassini di Sarajevo da fûc a la micja e ai 28 di lui l’Austria declara vuera a la Serbia metint in moviment la cjadena da lis aleanzis che fâs precipitâ la situazion e la Gjermania declara vuera a la Russia il prin di agost. La Galizia – possediment da la Corona austriaca ai confins cu la Russia – si trasforma a la svelta intun cjamp di bataia, là che, fin dai prins combatiments di chel fatâl mês di agost, piardin la vita un stermini di soldâts todescs, ongjarês, polacs, ucrains, talians e di altris nazionalitâts dal Imperi, reclutâts sot di una bandiera che – par tancj di lôr – ’l è il simbul di un Stât forest. Il sens comun storiografic ja par tant timp identificât la Vuera Granda cui fronts ocidentâl (Verdun e la Somme) e talian (la Plâf e il Cjars), trascurant i altris fronts, come l’orientâl, che lava dal Baltic al mâr Neri, un front di 500 chilometros. Propi dilunc di chest – tra il 1914 e il 1917 – si son frontadis lis armadis austroungarica, todescja e russa. Sul front orientâl, ta plana da la Vistula da pît dai Tatra, in Galizia e sui Carpats, tal scontro fra tre Imperis, si disintegra l’Europa multietnica dai Asburcs, dai Hohenzollern e dai Romanov. E dal front orientâl e dal destin dai soldâts austroungarics dal Küstenland, i dismenteâts, si intint ca fevelâ (un di lôr si lu viôt ta foto par sora).I residents tal Friûl orientâl, a Triest e in Istria vignivin pal plui incuadrâts tai Imperiâi e Reâi regjiments di fantaria (K.u.K), tal 97n di stanza a Triest fin al mês di mai dal 1915 e dopo spuestât a Radkersburg sin a la fin da la vuera, tal 87n, tal 47n , ta R.I. Marina di vuera e tal Bataion Cjazadôrs / Feldjägerbataillon n. 20.Al moment da la mobilitazion, fin di lui dal 1914, il 97n risulta incuadrât tal III Cuarp da la 2.a Armada adun cul I.R. 87n e il FJB-Feldjägerbataillon n. 20. Concentrât a Triest li da la Caserma Granda, il regjiment partìs pal front orientâl, destinazion Leopoli, ai 11 di agost e dopo una setemana di viaz riva a Leopoli, capitâl aministrativa da la Galizia orientâl. L’impat cu la vuera ’l è dramatic. Scomenza la odissea dai soldâts da lis provinciis meridionâls dal imperi austroungaric, il Küstenland.Il Regjiment, sot il comant dal gjenerâl Böhm-Ermolli, plomba ta prima, sfortunada operazion militâr ta paluderis davant di Leopoli. Resist in maniera disperada cuntra lis formazions russis cun piarditis pesantis, oltri il 50% dai efetîfs in cjamp. L’unitât si disfa; un grun di lôr vegnin fats presoniêrs dai rus. Il regjiment, o chel che resta, ven mandât ta retroviis, par un gnôf incuadrament e partecipa po a la difesa di Przemysl, la granda zitât fortificada austriaca assediada dai rus, prima di tornâ a Radkersburg, sô sede.Lis dôs bataiis di Leopoli combatudis tra il 26 di agost e l’11 di setembar dal 1914, viodin il prin grant scontro in Galizia tra l’esercit austroungaric e chel rus cul coinvolziment di circa doi milions di soldâts, che però – stranamenti – pôc si fevela ta storiis gjenerâls da la vuera 1914-1918, che dedichin un spazi plui ampli a chê da la Marna e a chês di Tannenberg e dai Lâcs Masuri.A tuart o a reson il 97n I.R. Regjiment di fantaria no veva una buna nomea, lu clamavin demoghela (battiamocela), par via da la smania dal soldât di disertâ e passâ ai nemîs che si presentava ogni volta che doveva jessi mandât al front. Ma somea che chista opinion no rispuindi a la veritât, stant il compuartament valorôs in bataia: fasin fede lis piarditis enormis e lis medaiis al valôr. Dal diari di un Feldjäger fat di cartulinis scritis cu la matita copiativa dilunc dal viaz banda il front e mandadis a la famea, dal agost al dizembar dal 1914, di Triest, di Graz, di Bratislava e oltri, si capìs che la speranza di tornâ si piart intun frêt di no podê sopuartâ, ta nêf, metros di nêf: “Ve saludo tutti, addio Gorizia, chissà se se vedremo, addio, addio”. No tornarà, murarà a Merw in Turkestan (viôt certificât di muart sot a sinistra).Tancj presoniêrs dal Küstenland, trentins e di altris nazionalitâts dal imperi, internâts tai cjamps di presonia sparnizâts par la Russia (Merw, Simbirsk, Saratow, Kirsanov, Poltava, Petropavl, Novonikolaevsk , Pawlodar, Irkutsk, Omsk, Krasnojarsk e Tashkent) tornin a cjasa tal otobar dal 1916 partint di Archangel’sk, puart da la Russia nord-ocidentâl. Tancj militârs apartignivin al regjiment  n. 97. Chei altris presoniêrs che, lant simpri banda est, jarin rivâts a Tientsin in China, continuin simpri banda est fin a Vladivostok par imbarcjâsi suntun vapôr e traviarsâ il Pacific, dut il Nord America in treno, po l’Atlantic e sbarcjâ a Gjenua, fasint il zîr dal mont par tornâ a cjasa a vuera finida.