Puìn di fiar e cur di vilût

Cambiada una “stagiòn”, cuant che l’è lât cun Diu.Nassût a Sarvignan, dal 1911; da Bassa l’era al caràtar fuart, sanzîr e fiero.Bulo di passonâ un discors, cuant che coventava; predicis e avîs cùrz, plêns di savôr. Simpri prediciât e visât par furlan, in glesia, ancia cuant che la fassina cul manarìn a sberlava “Qui si parla solo italiano!”.So pari lu veva clamât Umberto, par fagi dispièt a l’Austria (lu veva tormentât cun cuatri àins di naia ta Kriegsmarine), ma, una volta rivada l’Italia, si veva pintût, pinanca i ciavei sul ciâf.A “Berto”, la miseria gi veva restadi imgrampada su la schena, di cuant che –  frut –  al tramava pa malaria sui scjalins di ciasa, fin che l’è lât plevan a San Vît da Tôr.La int di Zarvignan a diseva: “No l’ riva a doventâ predi: massa studiâ e massa pôc mangjâ!””In seminari a vevi bisugna di mangiâ par doi  – al contava –  e no mi davin nancia par miez; mi foi dûl anciamò cuant che gi pensi!”.Côzis devant, in seminari, e côzis daûr, ta stagion da cozis; par chel, li côzis no l’ veva mai pudût nasâlis.Di capelan a Romans dal Isunz al veva patît miseria, ancia se che Glesia era siora. Nancia di plevan a San Vît gubana: la parochia era ricognossuda dome da Glesia e no dal Stât, si che duncja, nuia di nuia come paja.Pôc prima di lâ cun Diu, al veva capît che li robis no funzionavin come una volta, e l’à tacât a tasê; prima, l’à fat dôs prèdicis capolavoro: una, pa Madona; che atra par un pûr diau che la int “par ben” lu cojonava.Predicia cun peraulis contadis, pesantis ; di plomb: “Povero… – l’à siarât – come Lazzaro, si accontentava delle briciole che cadevano dalla tavola!”. Oreva dî che i “ricchi epuloni” no si vevin nacuart di lui, e varessin vût di purgala cun Diu, tirâts i sghirets e sbarcjâts, sul passût, ta chel altri mond!Cualchi polez (mascio e femina), tal ultin, mormorava che gi oreva gambialu; cioli un zovin: dismenteât se che al veva samenât in pi di 40 àins, dant via fin li barghessis e tirant su la cultura: teatro, gitis, conferenzis, pelegrinagios, giornâi, cines, ricreatori, zucs…Come ducj, al veva li sôs pecis, ma l’era un artist a tanc riguarts.Da râr, a scuela, al dava via cualchi slepa; e ciapâ una slepa di lui, l’era come essi invulussâts in t’una siarpa, cun chei dedôns che sgurlavin intôr da musa.Al dava di iust; se coventava: slepis pedagogjchis; àn indrezât pi di cualchi frut che al butava stramp.Ai fruts gi oreva ben: riâ dret e justissia; paja ai zagos, ogni stemana; cualchi mirinda di fûr via e, par che no colassin, cuant che lavin a “robâ” sarviesis ta braida da canonica, gi pojava  la scjala sul sarviesâr.A scuela, al pritindeva, ma no l’ podeva sopuartâ che emplassin i fruts di compits, come scuss, ta vacanzis di Nedâl o in tal instât.Tai Àins Otanta, un ministro da publica istruziòn al veva visât i gjenitôrs, che varessin pudût mandju a scuela cualchi ora di plui par stemana.A ducj i scuelârs gi veva vignudi li tarlupulis, e tanç di lôr a vevin doprât peraulis pôc bielis cuintra al ministro. Al Monsignor, in glesia, al contà da gnuvitât, ma no l’à pudût tignisi dal dî la sô: “Fasêt se che orês – l’à vût dit – par me cont, a crodi che i fruts vedin ancia bisugna e dirit di zuiâ!”.Subit dopo messa, in sagrestia, biel che si disvistiva, je rivada una delegazion di fruts e, come un coro, gi àn zigadi: “Monsignor, nô a’ sin duçj cun lui!”. Bravonòn come regist in tal teatro, pai granç e pai pìssui. Al rivava a comedâ i difiets di chei che rezitàvin in t’un mût pôc naturâl.Brâf di tignî cont, al saveva domandâ cun gràzia, sensa stufâ, par via che al so prinzipi l’era “displumâ la ocia un pôc ala volta, senò…a sberla!”. E la int a dava, robis di stracasi al braz: lui, al rindeva cont fin tal zentesim!Artist tal curâ al vert, cuant che la ecologia anciamò veva di saltâ fûr come peraula. Al veva implantada una vigna daûr da canonica, e arbui di ogni sorta: pomârs, orârs, rosârs, cipress, pîns, oleandros… Al diseva simpri: “Se ano di fâ chei pûrs ussêi, indulà varessino di meti adun al nît, sui pâi dal telefono?!”Artist pal vin: merlòt, lagrima, souvignon delicât, e un merecàn che al fumava la beca.Al prin segno che al monsignòr no l’era plui  chel di una volta, l’è stât propi al vin:  in chel an, al veva ciapât di bass; e, una sera, mi n’da dit,: “Sperin di lâ in t’un colp!”. Inveze, al Signôr gi à fati purgâ, sun chista tiara, ancia ze che no l’ veva fat; ju, di scialìn in scialìn…Al so vin, bon, al faseva gola, ma lui al beveva la so mantia a past, e vonda: una monada pal metro e novantacuatri, che l’tigniva in pins zent chilos…Artist ancia pal parê bon ta roba antiga e moderna: l’à ristaurât la glesia par dret e par ladrôs.Di frut, al veva vût la passion pal disèn: la gola dal colôr gi à restadi ta gôsa; in chê volta, bêz no n’d’erin, e l’à pudût consolasi dome ta veciaia. Al piturava cun dut: china, matita, ingiustri, biro, tempera, ueli… E al piturava par dut: agendis, mûrs; sul riviars di sfueis za doprâts, tocs di compensât; par no strazâ palanchis cu li telis (no l’era caìa, ànsi splèndit, ma gi faseva dûl strazâ). Alc gi cumbinava ben, alc di màncul, sul prinsìpi; dopo, si à sfranciât, sora dut cul colôr, par via che l’à imparât propi di bessôl Ta figuris, gi à vignudi ben la musa dal Crist tal dolôr; biela ancia cualchi natura muarta. Gi dava di voli a tanç artisç, e dopo al lavorava cul so. Ancia lì, al dava via dut, a chel o a chel atri.Propi di vecio, al veva capît la pitura moderna, e al veva fata plui amicìzia cun Pierìn Bosc (artist di Visc, vivût di pitura, a Parigi!), che gi à regaladi pa glesia una granda tela cul batîsim di Crist.A un pôs di nô studènts (50-55 àins fa, era pocia int che podeva studiâ), nus partava al cine e a viodi lûcs che vessin vût da fâ cu l’art di ogni sorta: gi tigniva che vigniss su int cul bon gust.Una volta, l’à ciatât sun tuna rivista un cuadri di Morandi e gi à vignudi fûr una da sôs: “Cjalàit se robis, chel lì al vâl una sglavinada di miliôns, e al me, che gi ài zontadi un fic,, nancia un zentèsin!”.Al latin e al grec, par lui, erin un scherz: di frut, ta scuelis publichis di Guriza, al judava cualchidun imberdeât cun chês lenghis, e al raonzeva al rancio di deboleza che gi passava al seminari. Di pi grant, e di predi, al veva dati leziôns di latin a chel o a chel atri, simpri dibant (int che veva di bisugna). Tai ultins àins al veva tornât a ciapâ su l’ ebraic, che fazilon no l’è.L’è stât al cantôr da pura int da Bassa, soradut di Zarvignan, cu la miseria che trionfava, e cun tanç che si contentavin di ridi par no vaî. Gi veva restadi nostalgia par chel mond: la spiza dal ricuart era par sé cu la batela dal barba Toni, sul Aussa, cu li aghis netis di risultava, che petenavin li alghis, biel che la barcia a sbrissava pal flunc.Da Bassa gi veva restadi ancia al vistî, soradut la mantilina, come la pura int, pituradis su li telis di Zigaina. La sô era un pôc pi lungia, par via che veva di parâ una o dôs cuartis plui di una statura media, e dopo, ancia, a veva di platâ se che là sota al meteva par dagi a cui che gi manciava… e senza fâ sciass!