Li glesiis dal Friûl: cognossilis par oregi ben

Cumò, che benedeta Santa je tal Museu diocesan di Udin, al dîs Luciano Verona ta chist libri, e je una da plui bielis ancia là.Paginis che rìvin al numar 222; libri elegant, pacific: nol patafa i voi cun caratars pizui; ju cjareza cun misura justa e colôr da cjarta morbit. Si lu ciapa in man vulintîr; si dagi una passada che somea tun svol. Lu à fat Luciano Verona: viudût, vivût, contât su “La Vita Catolica”, scomenzant dal 8 di zenâr 2000, fin al 13 di avrîl 2002; lavôr cuasi fin sul ultim (nassût tal 1930, l’è lât cun Diu tal dizembar 2002).Verona l’è stât sorestant di livel ta farmaceutica, ma la passion era scrivi sul miôr dai scrits in furlan, e insegnâ storia e cultura tai cors da Filologica: par esempli, la int da Scueluta furlana di Palma (mituda in pîns tal 1993) lu adorava.Cà, l’à mostrât – senza fall – che si pol fevelâ furlan ancia di art, senza intorteasi cu li peraulis. Scopo dai aticui l’era contâ pi che si podeva, senza strazâ scrittura: roba fissa, no vendi grampis di fumata! Si fevela di dut al Friûl, ma di Guriza e da Contea, no l’è tantonon (gjavant Aquilea e Grau…). Chist, plui che pal difiet che al fas zuetâ banda Udin (intindi Friûl dome lôr, e vonda!), al è che l’Autôr l’à dovût zonciâ al viaz  biel lant a soreli jevât.Ta presentazion, al president da Filologica – Federico Vicario – al mostra l’afiet da Socjetât par chist om che l’à dât tant; cussì al diretôr da Vita Catolica Roberto Pensa, che al zonta una idea impuartanta, ripuartada di Verona, chê fata scrivi dal patriarcja Francesco Barbaro pai afrescs dal so palaz a Udin: “Par fâ sì che chei che vegnin dopo vedin di visasi di chei che erin prima…e contâ!”. L’è ancia al spirt di Verona: al scomenza dal Museu diocesan e da galariis dal Tiepolo.Sul concet di museo al saress di pensâ una vora (li oparis vivin soradut se son tai puesç che lis vevin creadis); la so ricjeza a conta di indulà che ven tanta art pa pituris, sculturis, altârs e lavôrs di oresin (par furtuna la architettura no si pol traspuartâ pi che tant). Par un esempli, fevelant di museo e cjapant Zui: isa just che la part plui impuartanta da sô art di glesia a sedi a Udin, e di che laica a sei a Zividât (i bronz!) ?!Al viazâ Luciano Verona pa glesiis; al fas viodi che una vorona dal miôr al riva di Vignesia; alc (cualchi pala di altâr, o fresc, o statua) a cala dal nord -cultura todescja. Cà provin a pensâ ai Flügelaltar, i altârs “cu li alis”, che spandin maestât di viarts e di siarâts, cu li sôs sculturis e pituris; o i spirituâi Versperbild, la Pietât (in piera, ma ancia in len), che si abràzin cu li prejeris da sera, al “Vesper”… E se orìn zirî alc di plui râr, ciatìn li olmis orientâls tal “tempietto” longobard di Zividât…Verona nol si ferma ta descrizion da robis, al conta i problemis (teremot, restaurâ), chel tant di storia par no lassâ lì un’opara vedua: di Santa Eufemia, al dîs par se che je venerada ancia banda di noaltris, come protetora da ortodossia.Cuant che al pol, si ferma sui nestris artisc: scomenzant di chei di Tolmiez, a Pelegrin di San Denêl, al Pordenon, l’Amalteo, al Grassi, fin ai copomistros da glesiis tai paîs… Ciaminant pal Friûl, al conta dal svilup da Glesia, cu la G letara granda, e al discor di plêf (glesia mari); di svilup dal cristianesim a bunorona, no dome ta Aquilea romana, ma a Grau, Concuardia, Zividât, Zui… Al fevela dal patriarcjât di Aquilea a Grau, a Cormons (VII e VIII secul), e di lì a Zividât, cuant che Calisto al socà via al pùar Amatore, vescul di Zui, ma par un pêl no l’è tirât jù da spesis dal duca longobart, par nuia content di ze mût che al veva tratada la cuestion.Al libri, si pol ciapalu sù un pôc a la volta: l’è penz di noms, datis, fats e, secont da sôs cogussinzis, ogniun al pol respiralu plui o mancul a fond.Si fevela di cultura, cu la biblioteca di Guarneri di Artigna a San Danêl e, simpri là, cun chê di mons. Giusto Fontanini; e po’ da biblioteca dal patriarcja Dolfin a Udin. Dal Tiepolo, che al riva a Udin par merit dai patriarcjs (pensin a la so influenza, fin tai colôrs…). Dal ultim patriarcja, Card. Danêl Dolfin (rabiadòn cun Jusef Bini, di Glemona, che l’ era lât a Roma a difindi al Patriarcjat, che al fo spartît dal Papa Benedet XIV fra Guriza e Udin) si fevela pal so grant sburt a la cultura: a Udin, e ta sôs zitâts di San Vit al Tajament e San Denêl, sfluridis di art.Ogni tant, cualchi foto, la pi part di Ricardo Viola di Mortean (una par omp ancia di Ciol, Andrian e Sclauzero), completa al scrit.Cuasi dutis li zitats e zitadinis dal Friûl àn spazi, fûr di chês da Contea di Guriza e Gardiscja, pa reson za viududa.Cà e là a salta fûr alc di art contemporanea (la Glesia je stada conservadora), come li Via Crucis di Buia di tanç autôrs famôs. Mancia, je vera – ancia in chist – Guriza: almancul un Tone Kralj (tai frescs da glesia di Peuma, a gi fâs sfilzà di San Michel al ciavon dal diau, che al somea zimul di Mussolini!)… Par Acuilea, in tuna seconda edizion, si podarà meti una nota sui mosaics: àn plui leturis. Par Romans, sclarî che al cjampanili di cumò no l’è mai stât una tor di forteza. Par Migea, che al titolâr da glesia su la mont no l’è Antoni Abât, ma chel di Padua… Dovìn digi graziis, a Verona, par dut al rest: par vê provât a fagi abrazâ li glesiis a tanta int, par capilis fin insomp e – si spera – tignilis cont, ancia metint la man ta sacheta – no par dibant – cuant che coventa in mût di salvagi al tet (no par fâ matetâts o grandezis).Si conta, in chist libri, da nestra storia: dai barbars, come Atila, che àn disdrumât e brusât, e dai “barbars” come i Longobards, che prima a erin cu la spada e cu la lanza e dopo a son doventâts i nestris vôns! Cà li giarnaziis si son misturadis, e cui sa trop anciamò che varan di misturasi! Al fevela, al libri, di abaziis: da benedetinis di Aquilea;  di chê longobarda di Sest al Reghena, di Rosazis; part di chê di San Gjal a Mueç (veva pussiôns fin dongia Strassolt, cun tuna glesia dal stess titul, e tant di remìt drenti).Lâ atôr par glesiis, lucs, paîs e museos – dal Pordenonês, fin tramai a Guriza – al reclama al turisim, al crea sensibilitât – si spera – par ze che al cola jù a Guriza, come ta Bassa furlana, che cumò a viôt sdrumasi una vora dal pôc che al resta. Usâ al voli a la bieleza, cun chist libri che al compagna viats dal pensîr o da gjambis, o da rauedis da l’auto; al juda a dagi polpa al sens dal biel, a no sopuartâ la trascurateza – publica e privada – cul sdavass su li stradis, tai boscs, ta cjasis; a creâ un cjessût conetîf pal turisim, che l’à bisugna no dome da granda mostra, dai salamps, persuts e crudighins (turisim di bugjel!), ma fin dal zei da strada seât in ordin. Si impara, cun chist libri, a fasi la orela ai noms dai sants: leaju a influenzis culturâls, come San Martin, San Zorz, San Michêl, San Maur (Biasutti) pai Longobards; o altris (San Zuan Batista, Drea, Nicolau, San Zuan da Aghis – Nepomuk) al pericul da aghis, e anciamò, pa impuartanza da stradis (Sant Jacum), pai soi riscjos di partâ pestilenzis (Antoni Abat, Bastian, Roc, Carlo Borromeo). Art e cultura a lèin elements che somèin ogniun par so cont, come musica e pitura, cjapant esempli di se che Verona al conta cussì ben pal organo di Valvason, strument, meracul dal Zinczent venit e la so cantoria, che fâs sberlâ la ment cu li pituris.Cà mi fermi e cà lu disi: chist libri al va ben par un che al uel tignilu par so cont, e par cui che al uèl regalalu. E dopo, se lu regala, al fâs un ben dopleât: al sint inteligjent se stess e al calcola inteligjent chel che al regal lu cjapa.Dome provâ, par crodi!

LUCIANO VERONA, “Art e Glesie in Friûl”, SFF, Udin 2014, pp. 222, Euro 20,00